Φωτογραφική θεραπεία: Είναι δυνατό να θεραπευτεί κάποιος μέσω της φωτογραφίας;
Η φωτογραφία είναι για πολλούς ένα χόμπυ, ένας τρόπος κοινωνικής συνδιαλλαγής, μια μορφή τέχνης. Συνάμα, αποτελεί ένα μέσο που χρησιμοποιείται στις θεραπείες τέχνης. Όπως η μουσικοθεραπεία χρησιμοποιεί τη μουσική, η χοροθεραπεία το χορό, η δραματοθεραπεία το θέατρο και η εικαστική θεραπεία τις εικαστικές τέχνες, έτσι και η φωτογραφική θεραπεία χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως κύριο μέσο της.
Η φωτογραφία λειτουργεί στο συγκεκριμένο και στο συμβολικό επίπεδο. Στο συγκεκριμένο επίπεδο περιγράφουμε αυτό που βλέπουμε, όπως ανθρώπους, τοπία, σχήματα, χρώματα, αντικείμενα. Μπορούμε να μιλήσουμε για το χρώμα που χρησιμοποιείται, την ασπρόμαυρη ή έγχρωμη απεικόνιση, το μέγεθος κάποιου πράγματος, το σχήμα του αντικειμένου, τον αριθμό των ατόμων που υπάρχουν, την ύπαρξη ζώων, φυτών, φυσικών φαινομένων.
Στο συμβολικό επίπεδο χρησιμοποιούμε τη φαντασία και την ενόραση για να εκφράσουμε αυτό που βλέπουμε, όπως συναισθήματα, σκέψεις και μνήμες. Μια ιστορία, μια μουσική μελωδία, μία επιθυμία μπορούν να προκύψουν από μια φωτογραφία. Οι φωτογραφίες λειτουργούν ως «ίχνη του μυαλού μας, καθρέφτες της ζωής μας, αντανακλάσεις της καρδιάς μας, παγωμένες μνήμες που κρατάμε στη σιωπηλή ηρεμία των χεριών μας , αν θέλουμε για πάντα. Μας δείχνουν όχι μόνο πού βρισκόμασταν αλλά και πού ίσως πηγαίνουμε, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι», όπως έγραψε η Weiser.
Η φωτογραφία στη θεραπεία μπορεί να εκφράσει όλο το εύρος των συναισθημάτων είτε απεικονίζοντάς τα στο πρόσωπο των ανθρώπων είτε εκφράζοντάς τα συμβολικά. Έχει το πλεονέκτημα πως μπορεί κάποιος να έχει μαζί του την κάμερα και να φωτογραφήσει κάθε πτυχή της ζωής του. Βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του παίρνοντας απόσταση, σαν ένας τρίτος, κάτι που τον βοηθά να βγάλει συμπεράσματα. Μπορεί να ανασύρει μνήμες από τη ζωή του, να απαντήσει σε ερωτήματά του και να εντοπίσει κοινά βιώματα μέσα από φωτογραφίες άλλων.
Στη συνεδρία ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος εξερευνούν μαζί τη φωτογραφία. Έχει σημασία πού, πώς, με ποιον και γιατί έβγαλε κάποιος τη φωτογραφία. Συζητώντας προκύπτουν αντιλήψεις, συναισθήματα και μνήμες του θεραπευομένου, τα οποία αναλύονται, ερμηνεύονται και συσχετίζονται με την τωρινή κατάστασή του, με σκοπό τη βελτίωση των συμπτωμάτων του και της ποιότητας ζωής του. Η φωτογραφία βγαίνει αυθόρμητα, το πιο συχνό εκτός θεραπευτικού πλαισίου, ενώ όλα τα παραπάνω αναλύονται μετά, εντός της συνεδρίας.
Η χρήση φωτογραφιών στη θεραπεία ξεκίνησε ήδη από το 1856, 20 μόλις χρόνια μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας, όταν ο Dr Hugh Diamond χρησιμοποίησε οργανωμένα τεχνικές βασισμένες στη φωτογραφία σε ψυχιατρική κλινική. Το 1975 απαντάται για πρώτη φορά ο όρος phototherapy στο άρθρο της Judy Weiser: “Phototherapy: Photography as a verb”. Το 1977 το “PhotoTherapy Quarterly Newsletter” ξεκίνησε να εκδίδεται ως μέσο επικοινωνίας όσων ασχολούνταν με το χώρο. Το πρώτο συνέδριο διοργανώθηκε στο Illinois το Μάιο του 1979 και ήταν το International PhotoTherapy Symposium.
Στο Vancouver του Καναδά υπάρχει το Phototherapy Centre, του οποίου ιδρύτρια και διευθύντρια είναι η Judy Weiser, Ψυχολόγος, θεραπεύτρια τέχνης, εκπαιδεύτρια και συγγραφέας. Παρόμοια κέντρα, ειδικοί, συνέδρια, εργαστήρια και εκπαιδευτικά προγράμματα υπάρχουν και διοργανώνονται ακόμη σε διάφορα μέρη του Καναδά, των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Αυστραλίας.
Στην Ελλάδα το Eyes of light ιδρύθηκε το 2019 από τη Δήμητρα Ερμείδου και είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός αφιερωμένος στον τομέα των τεχνών στην υγεία. Οργανώνει εργαστήρια θεραπευτικής φωτογραφίας και εκθέσεις βασισμένες στο πρόγραμμα «Cancer survivors: The faces of hope». Το πρόγραμμα προήλθε από τη συνεργασία ασθενών από καρκίνο με διακεκριμένους φωτογράφους και οδήγησε σε μια σειρά πορτραίτων που αντικατοπτρίζουν τη δύναμη των καρκινοπαθών και προωθούν ένα αισιόδοξο μήνυμα.
Στη διεθνή βιβλιογραφία επικρατούν δυο όροι: η φωτογραφική θεραπεία που είναι η χρήση φωτογραφιών μέσα στην ψυχοθεραπεία, όπου οι θεραπευτές χρησιμοποιούν τεχνικές για να επιτρέψουν στους θεραπευομένους να εκφράσουν τις αντιλήψεις τους κατά τη διάρκεια συνεδριών. Από την άλλη, η θεραπευτική φωτογραφία περιλαμβάνει δραστηριότητες επικεντρωμένες στη φωτογραφία καθοδηγούμενες από ένα άτομο και συχνά χωρίς έναν θεραπευτή. Δε χρειάζεται κλινικό πλαίσιο για να συμβεί, αλλά μπορεί να υπάρχει και στα πλαίσια ενός καλλιτεχνικού μαθήματος.
Και στα δύο παραπάνω είδη θεραπειών, ο θεραπευόμενος έχει μεγάλο εύρος τεχνικών. Μπορεί να βγάλει μια φωτογραφία, να ποζάρει σε κάποιον άλλον, να σχεδιάσει τον τρόπο λήψης της, να συζητήσει πώς θα ήθελε να τη βγάλει. Επίσης, μπορεί να θυμηθεί μια φωτογραφία που είχε δει κάποτε, να φανταστεί πώς θα ήθελε να ήταν ή ακόμη και να μιλήσει για τη φωτογραφία κάποιου άλλου. Το υλικό που μπορούμε να πάρουμε από αυτές τις τεχνικές είναι πλούσιο. Βασίζεται στη διαπίστωση πως όταν προσέχουμε τις χειρονομίες, κινήσεις και στάσεις των ανθρώπων, παίρνουμε πληροφορίες για τις γνωσίες και τα συναισθήματά τους. Η θέαση φωτογραφιών ξυπνά την ενσυναίσθηση, ειδικά παρατηρώντας τις εκφράσεις του προσώπου και τις κινήσεις των χεριών. Η φωτογραφία προσφέρει συμβολικό υλικό και δρα ως οπτικό ασυνείδητο, αφού μπορεί να δει ό,τι κάποιος έχει απωθήσει. Επιθυμίες, ανάγκες, φόβοι, μπορούν να αποτελέσουν απωθημένο υλικό. Χρειάζεται κάποιος να βιώσει τη φωτογραφία συναισθηματικά ως συμμετέχων και όχι απλά ως θεατής, προκειμένου να εκμαιευτεί όλο αυτό το πολύτιμο θεραπευτικά υλικό.
Στόχος είναι η αυτοέκφραση, καθώς κάποιος μπορεί να εκφράσει τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις σκέψεις του φωτογραφίζοντας, χρησιμοποιώντας δηλαδή έναν μη λεκτικό τρόπο. Μπορεί να γνωρίσει στοιχεία από τον εαυτό του ερμηνεύοντας τις φωτογραφίες του και συσχετίζοντάς τες με τα βιώματά του, άρα να αποκτήσει καλύτερη κατανόηση εαυτού. Μπορεί να καλύψει ορισμένες συναισθηματικές του ανάγκες νιώθοντας αποδεκτός από το θεραπευτή του αλλά και από τα μέλη της ομάδας στην περίπτωση της ομαδικής θεραπείας. Αυτοπεποίθηση ίσως νιώσει, επειδή δοκιμάζει να μιλήσει για συναισθήματα με οπτικό τρόπο, κάτι που έχει φανεί διευκολυντικό για πολλούς, αφού ξεπερνά το λεκτικό φράγμα. Είναι σημαντικό να επικοινωνήσει με άλλα άτομα όπως το θεραπευτή του και τα μέλη μιας ομάδας και να ανακαλύψουν μεταξύ τους συνδέσεις. Άλλωστε η φωτογραφία και ως μορφή τέχνης αποτελεί τρόπο επικοινωνίας. Η φωτογραφική θεραπεία μπορεί ακόμη να βοηθήσει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν, κατανοήσουν και βελτιώσουν τα αδύναμα σημεία τους. Τους βοηθά να εξομαλύνουν τις συγκρούσεις μεταξύ επιθυμιών και πράξεων, οπότε κάνουν καλύτερη προσέγγιση μεταξύ πραγματικού και ιδανικού εαυτού.
Η φωτογραφική θεραπεία εφαρμόζεται στη θεραπεία πένθους.
Στη συνεδρία γίνεται χρήση φωτογραφιών του εκλιπόντος ατόμου ώστε ο θεραπευόμενος να εκφράσει τη σχέση του μαζί του και το πένθος του γι’ αυτόν. Αλλά και ασθενείς που βιώνουν το πένθος της δικής τους υγείας, μετά από ατύχημα στα κέντρα αποκατάστασης κάνουν μια φωτογραφική περίληψη της ζωής τους μέχρι το ατύχημα για να διαπιστώσουν κάποια στοιχεία του τραύματος και να φανταστούν τη ζωή τους από εδώ και στο εξής.
Γενικά, όταν υπάρχει κάποιο επαναλαμβανόμενο συναισθηματικό μοτίβο στις φωτογραφίες κάποιου, τότε μπορούμε να ανιχνεύσουμε σταθερά συναισθήματα στον ίδιο, ακόμη και να υποθέσουμε την ύπαρξη ψυχοπαθολογίας. Αυτό ανιχνεύουμε στις φωτογραφίες του Edward Honaker, όπου υποδηλώνεται η κατάθλιψη από την οποία πάσχει. Μάλιστα, μια ομάδα με καταθλιπτικούς θεραπευόμενους και μια ομάδα ελέγχου κλήθηκαν να βγάλουν 12 φωτογραφίες, με τις οποίες θα αναφέρονταν στην ερώτηση «Ποιος είμαι;». Φάνηκε πως οι καταθλιπτικοί θεραπευόμενοι έδειξαν πιο περιορισμένη θεματολογία και πιο επικεντρωμένη στα θέματα «εαυτός» και «μελλοντικός εαυτός».
Σημαντική εφαρμογή γίνεται και σε ασθενείς με άνοια. Οι προσωπικές φωτογραφίες δίνουν πληροφορίες για τον ασθενή και για κάθε στάδιο της ζωής του, το οποίο είναι ιδιαίτερα χρήσιμο όταν έχει χάσει ένα μεγάλο κομμάτι της μνήμης του. Οι οικογένειες συνδέονται καλύτερα με τον ασθενή μέσω φωτογραφιών. Καθώς η μνήμη του ανοϊκού για τα παρελθοντικά γεγονότα λειτουργεί καλύτερα, μπορεί ένας συγγενής να του δείξει μια παλιά φωτογραφία, ώστε να ταυτιστεί με την τωρινή του εμφάνιση και να γίνει καλύτερα αντιληπτός από τον ανοϊκό. Άλλη τεχνική είναι ο ασθενής με άνοια να βλέπει τις φωτογραφίες, να μιλά για το παρελθόν του και για ό,τι αυτές του θυμίζουν και να βελτιώνεται η διάθεσή του. Οι τεχνικές αυτές δίνουν ευχαρίστηση και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ασθενών με άνοια.
Εφαρμογή υπάρχει και στη θεραπεία για το μετατραυματικό στρες. Έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε έφηβους πρόσφυγες στη Βόρεια Ταϊλάνδη έδειξε πως οι φωτογραφίες τους βοηθούσαν να διαχειριστούν αρνητικά συναισθήματα και να νιώσουν ανακουφισμένοι. Έλεγαν μεταξύ τους ιστορίες προσφυγιάς και υπήρχε μοίρασμα και αλληλοβοήθεια στην ομάδα .
Στη θεραπεία του καρκίνου του μαστού η χρήση προσωπικών φωτογραφιών με την καθοδήγηση ενός θεραπευτή μπορεί να συντελέσει στη μείωση των επώδυνων ψυχολογικών συμπτωμάτων, να βελτιώσει την εικόνα του σώματος, να διευκολύνει την πορεία στην αλλαγή και να βελτιώσει τα συναισθήματα και την αυτοπεποίθηση.
Τα άτομα που κακοποιήθηκαν σεξουαλικά «είναι κυνηγημένα από αόρατες λήψεις και φριχτές φωτογραφίες». Η θεραπεία επικεντρώνεται στο να εκμαιεύσει απωθημένο υλικό κακοποίησης και να κατευνάσει τη ντροπή και τις ενοχές όσων κακοποιήθηκαν. Οι φωτογραφίες των ατόμων που κακοποιήθηκαν σε παιδική ηλικία μπορούν να εντείνουν την αντίληψη ότι δεν έχουν κανένα μερίδιο ευθύνης γι’ αυτό που τους συνέβη, λόγω της σωματικής υπεροχής των θυτών. Ενισχύεται λοιπόν η αίσθηση αθωότητάς τους. Μια τεχνική είναι να φωτογραφίζουν τον εαυτό τους ως δυνατό και με έλεγχο, γιατί τους δίνει αίσθηση ασφάλειας. Ειδικά αν έχουν γίνει χρήστες ουσιών ώστε να κατευνάσουν δυσλειτουργικά το τραύμα τους, πλέον μπορούν να ανακαλύψουν νέους, υγιείς τρόπους κατευνασμού, βλέποντας τον εαυτό τους στη φωτογραφία ασφαλή.
Στη θεραπεία των παιδιών με αυτισμό πραγματοποιήθηκε το εξής πρόγραμμα: τα αδέρφια τους έβγαλαν φωτογραφίες, με τις οποίες περιέγραψαν εμπειρίες και σημαντικά γεγονότα των αδερφών τους και συνέβαλαν στην καλύτερη κατανόηση του αυτισμού. Οι περισσότερες φωτογραφίες περιελάμβαναν την οικογένεια των παιδιών, γεγονός που κατέδειξε το σημαντικό ρόλο της οικογένειας σε παιδιά με αυτισμό. Συχνές ήταν οι φωτογραφίες με προσωπικά αντικείμενα των παιδιών, κάτι που δείχνει το μέγεθος της προσκόλλησης των αυτιστικών σε αντικείμενα. Η λήψη φωτογραφιών ήταν από μόνη της θεραπευτική, καθώς προκαλούσε κουβέντα για ένα γεγονός και το ενδιαφέρον των ενηλίκων.
Στο Κέντρο Συμβουλευτικής και Θεραπείας χρησιμοποιείται η φωτογραφική θεραπεία και βρίσκεται σε εξέλιξη μια αντίστοιχη έρευνα.
Βιβλιογραφία
- Πρακτικά συνεδρίου: Η συμβολή της τέχνης στις ψυχιατρικές θεραπείες. Χανιά. 15-18/5/2003
- Τσέργας, Ν. (2014). Θεραπευτικές προσεγγίσεις μέσω της τέχνης. Εκδ. Τόπος
- Barthes, R.(1980). Camera Lucida: Reflections on photography. New York. Hill and Wang
- Berman, L. (1993). Beyond the Smile: The Therapeutic Use of the Photograph. London: Routledge.
- Edwards, S.(2006). Photography: A very short introduction. Oxford University Press
- Hanieh, E.,Walker, B.M. (2007). Photography as a measure of constricted construing: The experience of depression through a camera. Journal of constructivist psychology, 20, 183-200
- Hibberd, P. Keady, L., Reed, J., Lemmer, B. (2009). Using photographs and narratives to contextualise and map the experience of caring for a person with dementia. Journal of nursing and healthcare of chronic illness, 215-228
- Latta, A. et al (2013). Snapshots reflecting the lives of siblings of children with autism spectrum disorders. Child: Care, health and development, 40, 4, 515–524
- Loewenthal, D.(2013). Phototherapy and therapeutic photography in a digital age. Routledge. London and New York
- Marafante, G., Ferri, C., Giuffredi, I., Bidin, L.(2017). Image and self-esteem: a photo-therapy program to improve body image, increase self-awareness and the expression of emotions in breast cancer patients. A pilot study. Psychological and Psychosocial Aspects. Vol.28
- Nunez, C.(2013). The self – portrait as self – therapy. In: Loewenthal, D. Phototherapy and therapeutic photography in a digital age. Routledge. London and New York (p. 95-106)
- Prag,H.,Vogel G.(2013). Therapeutic photography: Fostering posttraumatic growth in Shan adolescent refugees in northern Thailand. Intervention 11(1), 37-51
- Psarras, B. (2017). The aesthetics of anger: Spatializing emotions through intermedia practices, Technoetic Arts: A journal of speculative research, 15(2), 89-99
- Rubin, J.A. (1997).Θεραπεύοντας παιδιά μέσα από την τέχνη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας
- Weiser, J.(1999). Phototherapy techniques: Exploring the secrets of personal snapshots and family albums. Phototherapy Centre Press. Vancouver. Canada
- Weiser, J.(2002). Phototherapy techniques: Exploring the secrets of personal snapshots and family albums. Child and family, Spring/summer, 16-25
- Weiser, J.(2010). Using personal snapshots and family photographs as therapy tools, Psicoart, 1-31
- phototherapy-centre.com/therapeutic-photography
- eyesoflight.gr
Φωτογραφίες από Edward Honaker
